Demək olar ki, hər valideynin maraqlandığı suallar: “Ekran görsə nə olar? Qardaşı görmədi, heç nə olmadı, O niyə təsirləndi? Neçə yaşına qədər ekran göstərməyək/ neçə yaşında izlətməyə başlaya bilərik?” Əslində bu sualların cavabı hər uşaq üçün eyni deyil. Hər uşağın beyin inkişafının fərqli olması ilə yanaşı, erkən dövrdə ekran görməsinin nəticələri də yenə uşaqlar arasında dəyişkənlik göstərir. Bəzi uşaqlar ekran izləməyin faydalı tərəfindən yararlandığı kimi, bu gün uşaqların bir çoxunun da ekranın mənfi tərəflərinə məruz qaldığını görürük.
Ekranın Uşaqların Həyatındakı Mənfi Təsirləri
Tədqiqatlar 2 yaşından kiçik uşaqların, ekranda izlədikləri təhsil verən video ilə eyni məlumatın canlı bir şəxs tərəfindən verilmə vəziyyətini fərqləndirə bilmədiklərini ortaya qoymuşdur. Bu vəziyyətə “video boşluğu” adı verilir. Başqa bir tədqiqatda isə uşaqların birbaşa canlı bir şəxsdən aldıqları məlumatları, izlədikləri videolardan daha yaxşı öyrəndikləri və daha uzun müddət yadda saxladıqları görülmüş. İndi bir düşünək, həqiqət ilə ekran görüntüsünü fərqləndirə bilməyən bir körpə ekranda gördüyü vacib detalların fərqinə varabilərmi? “Bu görüntülər çox sürətli, bir az özümü nəzarət edim, təsirlənməyim” deyə bilərmi? Təəssüf ki, deyə bilməz və fərqində ola bilməzlər və sürətli, axıcı görüntünün beyində yaratdığı hipnoz təsiri ilə üz-üzə qalırlar.
Klip Sindromu Nədir?
Klip sindromu erkən dövrdə uşaqların izlədikləri ekran görüntüsünə hipnoz olma vəziyyətidir. Uşaqların izlədikləri ekran görüntüsünə bir müddət sonra mənasız baxmağa başlaması da deyilə bilər. Uşaqlarda sosial izolyasiyaya bağlı dil inkişafının gecikməsini də təşviq edən bir vəziyyətdir.
Beyin inkişafının ən vacib mərhələsi olan və bir çox kritik dövrü içində saxlayan 0-2 yaş dövründə intensiv ekrana məruz qalan uşaqlarda müxtəlif problemlərin görülmə tezliyi də olduqca çoxdur. Uşaqların ekranda gördükləri sürətli hərəkətlərə alışdıqları və gündəlik həyatlarındakı hərəkətliliklerini də buna bağlı olaraq iradəsiz artırdıqları görülür. Zamanla bu vəziyyət uşaqlarda diqqət dağınıqlığını təşviq edir və gələcək dövrlərdə uşaqlarda diqqət cəmləmə problemə çevrilməsinə səbəb olur.
- aydan sonra inkişafını gözlədiyimiz simvolik oyun bacarıqları əsasında təqlid bacarıqlarını saxlayır. Təqlid bacarıqları ilə uşaqlar təbii öyrənmə prosesinə girir. Uşaqlar yenə valideynləri ilə qurduqları təkrarlanan oyunlar, şifahi ünsiyyətlər sayəsində təqlid etməyi öyrənirlər. Lakin erkən dövrdə intensiv ekrana məruz qalan körpələrdə təqlid bacarıqlarında zəifliklərin ortaya çıxdığını görürük. Tək tərəfli ünsiyyət vasitəsi olan ekran, uşaqların çıxardıqları hər hansı bir səsi, etdikləri hər hansı bir davranışını mənalandırmaması və təkrarlayıb uşağa cavab verməməsi səbəbindən uşaqlarda yaranan təqlid bacarıqlarının bir müddət sonra zəifləməsinə səbəb olur. Zamanla təbii həyatını da təqlid etməyi buraxan körpələrdə sosial gecikmələr meydana gəlir. Sosial oyun bacarıqları inkişaf göstərməyən körpələr yaş irəlilədikcə daha çox biri tərəfindən mənalandırılmağa ehtiyac duyurlar. Körpə ilə olması lazım olan, kifayət qədər qarşılıqlı təsir prosesinə girilmədiyi zamanda körpələr müxtəlif stereotipik davranışlar inkişaf etdirməyə başlayırlar. Tamamilə özlərini əyləndirmə davranışı olan bu mənasız təkrarlar uşaqlarda autizm əlamətləri kimi qarşımıza çıxır.
Məktəbəqədər dövrdəki mənfi təsirlərinə baxacaq olsaq, səhv proqram seçimi ilə uşaqların zorakılıq məzmunlu görüntülərə məruz qalmasının, davranış problemlərinə səbəb olduğunu görürük.
Hansı Yaşda Ekran İzlətilməlidir? Ekranın Təhsil Verən Tərəfləri Nələrdir?
Bir çox ailə ekranın təhsil verən tərəflərinin olduğunu irəli sürür. Buna görə də uşaqlarına təhsil verən tərəfinin olduğunu düşündükləri bir çox video izlədir. Tədqiqatlara baxdığımızda ekran izləməyin təhsil verən tərəflərindən bəhs edildiyini görürük. Lakin bu vəziyyətin izlənilən ekran görüntüsünün məzmununa, uşaqlara izlədildiyi yaşa, izlətmə müddətinə və valideynin bu vəziyyətə qoşulub-qoşulmamasına bağlı olduğu irəli sürülür. 18-24 aydan sonra uşaqların ekrandan məlumat öyrənə bilmə qabiliyyətinin tədricən yaranmağa başladığı görülmüş. Türk uşaqlarında inkişaf yaşını nəzərə alacaq olsaq, sosial oyun inkişafının kritik dövrü sayılan 18 ay və sonrası vacib bir zaman aralığıdır. Buna görə ən azı 24. aya qədər uşaqlara ekran göstərilməməsinin ümumi inkişaf, diqqət cəmləmə və sosial qarşılıqlı təsir prosesinə fayda gətirdiyini düşünürük. İnkişaf gecikməsi olan və ya inkişaf riski altında olan uşaqların, risk amili aradan qalxana qədər ekran görməməsini tövsiyə edirik.
Valideynlər uşaqlarının normal inkişaf göstərdiyindən əmin olaraq, 24. aydan sonra düzgün proqram seçimi ilə özləri də aktiv iştirak göstərərək ən çoxu 15-20 dəqiqə müddət məhdudiyyəti ilə uşaqlarına ekran izlədə bilərlər. Bu prosesdə ailələr “niyə, kim, harada, nə vaxt, nə üçün” sualları ilə uşaqlarının ekran izləmələrinə qoşularaq qarşılıqlı təsir qurmalıdırlar. Məntiqi izahlar ilə yenə uşaqlarına izlənilən proqramın məzmununu izah etməlidirlər. Yenə unutmamalıdır ki, uşaqlarını bu prosesdə tək başlarına buraxmamalıdırlar.
Ekranı Mükafat Kimi İstifadə Etməyin!
Əziz valideynlər, “Uşağım çox asılıdır! Yeməyini bir cür ekransız yemir! İzləmədən heç yatmaz!…” cümlələrini bir yerdən xatırlayırmı? Bir çox ana və atanın qurduğu və “amma uşağım çox alışıb izləməyə!” deyə hayqırdığı bu cümlələrin bir az səbəbini düşünək. Bu ekran seçmə vəziyyəti, həqiqətən uşağınızın vərdişi yoxsa sizinmi? Bəli, cavabı bəlli. Ana və ataların asanına gəlməsi ilə seçilən bir müddət sonra da uşağa asılılığa səbəb olan bu vəziyyət əslində ana və ataların vərdişidir. Zamanla bu 3T uşaqlarda vazgeçiləz oyuncaq halına gəlir. Uşaqların ehtiyac duyduğu oyunu televiziya ilə doyurmağa çalışmaq uşaqlar ilə ailə arası ünsiyyət problemlərini təşviq edir. Bir müddət sonra bu vəziyyət mükafat halına gəlməyə başladısa da işin içindən çıxılmaz hal alır.
Tablet, telefon, televiziya əvəzinə; yemək yedirərkən, yuxuya keçid öncəsi və ya səyahət zamanı uşağınıza kitab oxumağa, onun da hər şəraitdə necə olursa-olsun əylənərək xoşbəxtliklə oyun oynamağa alışarsınızsa ekranı seçməyə ehtiyac duymayacaqsınız. Niyə? Çünki uşağınız sizinlə əylənməyi, əylənərək öz sinirləndiyi vəziyyətdəki böhranını unutmağı öyrənəcək, sizinlə ünsiyyəti artdıqca problem qarşısında danışaraq həll tapmağa alışacaq.
Buna görə əziz valideynlər, uşaqlarınız ilə çox qarşılıqlı təsirli, əyləncə məqsədli oyunlar oynayın ki, aranızdakı ünsiyyət bağlarını daha da gücləndirin. Lazımsız, zərərli təhrikedici vasitələr seçməyə məcbur qalmayın. Erkən dövrdə zövqlə keçirilən hər anın gələcəkdəki inkişaf prosesi üçün vacib bir pillə olduğunu unutmayın…
Mənbə
- Media Use by Children Younger Than 2 Years, Council on Communications and Media;
- Pediatrics 2011;128;1040 DOI: 10.1542/peds.2011-1753 originally published online October 17, 2011; The online version of this article, along with updated information and services, is located on the World Wide Web at: http://pediatrics.aappublications.org/content/128/5/1040
