Son yenilənib May 20, 2023

Uşaqlarda Dil və Nitq İnkişafı Necə Baş Verir?

Tərəfindən Zatay Medical

5 dəqiqə

Mündəricat

Uşaqlarda Dil və Nitq İnkişafı Necə Baş Verir?

Dil və Nitq İnkişafının Mərhələləri

Həyata göz açan hər körpənin təbiəti etibarilə ünsiyyətə ehtiyacı var. Ünsiyyət üçün şifahi ifadələrin istifadəsi qazanılma prosesində dil inkişafı bir çox mərhələlərdən keçir.

Hələ bir səs istehsalının müşahidə edilmədiyi həyatın ilk həftələrində; körpələr aclıq, yuxusuzluq və ya altının çirkli olması kimi əsas ehtiyaclarını fərqli ağlamalar inkişaf etdirərək ifadə edir və qurmağa çalışdığı bu ünsiyyəti anasının/atasının başa düşməsini gözləyir.

İlk 1 ayın içərisində körpələrdə bu ağlamaların yanında məmnunluq əlaməti olan səslərin istehsalı görülməyə başlanır. Körpə böyüdükcə, baş-boyun anatomiyasının dəyişməsi ilə çıxardığı səs yelpazəsi genişlənərək danışıq səsinə daha yaxın səslər istehsal etməyə başlayır.

2-5 aylar arasında körpə cooing/comfortsounds dediyimiz ‘aa,ou’ səslərini çıxarmağa başlayır. 6. aydan etibarən vocal play prosesinə girildiyini və körpələrin tək hecalar (ah,ba,ma) istifadə etməyə başladıqlarını görürük.

Körpələrin bu tək hecalı ifadələri öz-özünə təkrarlı şəkildə istifadə edərək oyun halına gətirdikləri müşahidə olunur. Bu dövr əslində səs təqlidlərinin başladığı dövr kimi xarakterizə edilə bilər. Bu proses içərisində uşağın istehsallarının möhkəmləndirilməsinin və model olunmasının nitq inkişafının irəliləməsinə töhfə verdiyi məlumdur.

Həyatın ilk ili, 12.ayın sonunda, mənalı söz istehsalları qazanılmış olsa da 18.aya qədər uşaqlar ümumiyyətlə tək hecalı ifadələrə fokuslanmışdır. ‘Qələm’ yerinə ‘qa’, ‘avtomobil’ yerinə ‘ba’ ifadələrini istifadə etmələri bu vəziyyətə nümunə göstərilə bilər.

Söz partlaması kimi xarakterizə etdiyimiz və dildəki istehsalda sıx artımlar gözlədiyimiz 18.aydan etibarən uşağın söz ehtiyatı genişlənir. Və 18.aydan etibarən artıq uşaqlar istifadə olunan ifadələrin mənalarını da anlamağa başlayırlar. Yəni ’topu at’, ‘avtomobili ver’ deyildiyi zaman o əşya ilə bir hərəkət etməsi lazım olduğunu artıq başa düşə bilir.

18-36 aylıq zaman dilimində dilin semantik (məna) səviyyəsində anlaması getdikcə inkişaf edən uşaqlarla 3 yaşdan etibarən daha mənalı və keyfiyyətli ünsiyyətlər qurulmağa başlanır.

Dil inkişaf pillələri də bütün inkişaf sahələrində olduğu kimi eyni sıranı izləyərək irəliləsə də uşağdan uşağa inkişafın sürəti fərqlilik göstərə bilər.

Gecikmiş Nitq Nədir?

Uşağın yaş səviyyəsinə uyğun dil inkişaf bacarıqlarına sahib olmaması ‘gecikmiş nitq’ kimi adlandırılır. Bu vəziyyətin bir çox amildən təsirləndiyini demək mümkündür. Lakin valideynlər ümumiyyətlə ‘dayısı da gec danışmışdı’, ‘həmişə belə qalmaz ya bir gün danışar’, ‘danışmır amma mən onun nə dediyini başa düşürəm’ şəklindəki yanaşmalarla edilən ətraf səhvləri görməzdən gələ bilərlər.

Nitq Gecikməsini Təsir edən Amillər

0-3 yaşda keçirilən qrip xəstəlikləri sonrasında baş verən orta qulaq iltihablarında uşaqların eşitmə keyfiyyətini mənfi təsir edən zədələr qala bilər. Buna görə də bu zaman aralığında 6 ayda bir eşitmə testinin təkrarlanması xüsusilə dil inkişafı baxımından əhəmiyyət daşıyır.

Bundan əlavə 2017 Pediatrik Akademik Cəmiyyətlər görüşündə təqdim olunan yeni tədqiqatlarda 2 yaş altındakı uşaqların telefon, televizor, tablet ilə keçirdikləri müddətin artması ilə gec danışmasının düz mütənasib olduğu ortaya qoyulmuşdur.

Gec danışan uşaqlarda daha tez-tez rast gəlinən artikulyasiya pozğunluğu (səsləri istehsal edə bilməmə) və ya fonoloji pozğunluqlar (qapı yerinə tapı demə) gələcək dövrdə akademik uğur proseslərində təsirli olur.

Bunlardan əlavə;

Erkən dövrdən etibarən üz-üzə və qarşılıqlı ünsiyyət tələb edən oyun proseslərinin qurula bilməməsi
Uşağın kiçik yaşdan etibarən kitabla tanış edilməməsi
Birbaşa baxmasa da uşağın olduğu sahədə arxa fonda yer alan ’televizor səs-küyü’
Uşağın danışma səyini qiymətləndirilməməsi və çıxardığı səslərin təqlid edilməməsi
Uşağın yerinə danışılması
Uşağı işarələri ilə və ya ‘ıh-ıh’ şəklindəki ifadələri ilə dərhal başa düşüb istədiklərinin verilməsi
Uşağdan çox gözlənti içində olunub davamlı sual soruşulması və ya istədiyi şeyin deyənə qədər verilməməsi (su de, su desən verərəm)

Gec Danışan Uşaq Hirslənirmi?

Bəli əziz valideynlər, uşağınız özünü yaşıdları kimi rahat ifadə edə bilmədiyi üçün hirslənir.

Çünki onu evdə kiçicik bir işarəsindən başa düşən anası, hər göstərdiyini bir şey deməsinə ehtiyac qalmadan əlində verən atası bayırda, bağçada təəssüf ki yanında yox. Bu qədər asan və sürət başa düşülməyə alışan uşaq yaşıdları və ya başqa bir böyük tərəfindən başa düşülmədiyində bu vəziyyətə hirslənir. Özünü ifadə etmə yolu kimi ağlama, yoldaşlarını itələmə, saç çəkmə kimi davranışlar göstərməyə başlayır.

Bundan əlavə başqa şəxslər arasında tək qaldığında başa düşülmədiyini görən uşaq eynilə dilini bilmədiyi xarici bir ölkədə tərcüməçisiz gəzmək istəməyən bir şəxs kimi anası və ya atası olmayan bir yerə getmək istəmir. Valideynlərindən biri olmadığı zaman hirslənmələri və ağlamaları iki qatına çıxır.

Bu vəziyyət uşağın şəxsiyyət və özünəinam inkişafını mənfi təsir edərkən sosiallığını da kəsir. İctimai uyğunluğu gecikdirən bu davranış problemlərinə valideynlərin fərqinə vardığı bu problem məktəbdən gələn mənfi geri bildirimlərlə vəziyyətin ciddiliyini tam aydın etdiyində ana ataların başında böyük bir sual işarəsi yaranır:

İndi nə etməliyəm?

Edilməli olan ilk şey əvvəlcə uşağı bir şəxs kimi qəbul etməkdir. Sonrasında isə empatiya qurmalısınız.

Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi uşaqdakı hirslənmələrin əsas səbəbi körpəlikdən etibarən davam edən səhv valideyn tutumlarıdır. O halda proses içərisində bu tutumları düzgün tutumlarla dəyişdirərək bu problemləri aşmaq və uşağın dil inkişafında irəliləyişlərə töhfə vermək mümkündür.

Valideynlər Üçün Tövsiyələr

Üz-Üzə Oyunlar Qurun Uşaqlarınızla üz-üzə oyunlar qurun. Bu həm sosial qarşılıqlı əlaqəsini dəstəkləyərkən uşağın bu prosesdə sizi və ağız hərəkətlərinizi izləməsi ilə dil inkişafının ilk pilləsi olan ’təqlid’ bacarığı dəstəklənmiş olur.
Səs Təkrarları Edin Oyunlarınızda və kitab oxuma proseslərində sadə səs təkrarlarına tez-tez yer verin. Çünki ilk səs istehsalları sadə hecalardan başlayır və ən asan təqlid edilən səslər bunlardır. Uşaq sizdən eşitdiyi bu sadə səsləri istehsal etdikcə danışa bildiyini görür və öz-özünü təşviq edir.
Mütəmadi Kitab Oxuyun Hər gün kitab oxuyun. Kitab oxuyarkən yenə uşağınızın sizi görə biləcəyi, həm kitaba həm sizə baxa biləcəyi qarşılıqlı mövqedə yer alın.
Model Olun Uşağınız bir şey istədiyində deyəndənə qədər məcbur etmək və ya dərhal vermək yerinə ‘aa mənim gözəl qızım susamış, sənə bir stəkan su verim’, ‘sən topumu istəyirsən gəl birlikdə top oynayaq’ şəklində qısa ifadələrlə istənilən əşyanın adını siz deyərək model olun.
Oyun Əsaslı Öyrənmə Əşyaları tanımasını dəstəkləyərkən sıx öyrədici tutumlara girməyin. ‘Stəkan gəl sən də de baar-daaak’ şəklində hecələyərək, danışığınızı yavaşladaraq öyrətməyə çalışmayın. 0-3 yaşda uşağın həyatı oyun əsasında qurulur və ən keyfiyyətli tədris oyun yolu ilə təmin olunur. Buna görə də oyun içərisində ‘oo çox gözəl bir it varmış burda, havhav deyir’ şəklindəki ifadələrinizlə həm gözəl bir dil inkişaf dəstəyi təmin edərsiniz həm də əşya öyrənməsini dəstəkləmiş olursunuz.
Geri Dönüşlər Verin Uşağınızın danışmasına fürsət verin və çıxardığı mənalı və ya mənasız səslərə geri dönüşlər verin. Məsələn uşağınız bir oyuncaq gördü və onu göstərərək bir şeylər izah etməyə çalışır. Danışması bitdiyində ‘Bəli çox gözəl bir oyuncaq olub, birlikdə oynaya bilərik’ şəklində cavab verə bilərsiniz. Uşaq bu şəkildə ünsiyyət qurduğunu özünü ifadə edə bildiyini başa düşür.
Yerinə Danışmayın Uşağınızın yerinə danışmayın. Onun hisslərini ifadə etməsinə fürsət verin və izləyin. Və özünü ifadə etməyə çalışarkən istifadə etdiyi səsləri siz mənalandırın. Deyək ki uşağınız parka getdiyi üçün çox xoşbəxt oldu və bunu izah etməyə çalışır. Siz də ‘yaşasın, parka gəldik biz parkı çox sevirik’ deyərək uşağa model olun.